Chắc hẳn chúng ta đã từng biết tới nguyên tắc trong bảo hiểm được thiết lập đó là nguyên tắc quyền lợi có thể được bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ nhưng ít ai hiểu được rõ về quy định của pháp luật cũng như về quyền lợi có thể được bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ là gì?
1. Quyền lợi có thể được bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ là gì?
Một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp luật kinh doanh bảo hiểm (KDBH) nói chung và bảo hiểm nhân thọ (BHNT) nói riêng là bên mua bảo hiểm phải có quyền lợi có thể được bảo hiểm (insurable interest). Nguyên tắc này xuất phát từ bản chất của bảo hiểm là sự chuyển giao rủi ro từ bên mua bảo hiểm sang cho doanh nghiệp bảo hiểm. Khi mua bảo hiểm, người mua bảo hiểm phải có nghĩa vụ trả phí bảo hiểm cho doanh nghiệp bảo hiểm và được chi trả bảo hiểm khi có rủi ro xảy ra. Nếu mua bảo hiểm cho đối tượng mà người mua bảo hiểm không có quyền lợi có thể được bảo hiểm dẫn đến tình trạng cá cược về bảo hiểm, ngược lại với bản chất của bảo hiểm là sự chuyển giao rủi ro. Vương quốc Anh là nước đi đầu trong chống “cá cược” bảo hiểm bằng quy định cấm giao kết hợp đồng bảo hiểm nếu không thể chứng minh được người mua có quyền lợi có thể được bảo hiểm. Do đó, vấn đề chứng minh bên mua bảo hiểm phải có quyền lợi bảo hiểm là căn cứ quan trọng nhằm hạn chế yếu tố trục lợi bảo hiểm trong BHNT.
Theo quy định tại khoản 2 Điều 9 Luật KDBH năm 2000, sửa đổi năm 2010 (Luật KDBH) thì quyền lợi được bảo hiểm là: “quyền sở hữu, quyền chiếm hữu, quyền sử dụng, quyền tài sản; quyền, nghĩa vụ nuôi dưỡng, cấp dưỡng đối với đối tượng được bảo hiểm”. Theo đó, xét dưới góc độ bảo hiểm nhân thọ thì quyền lợi bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ là “quyền, nghĩa vụ nuôi dưỡng, cấp dưỡng đối với đối tượng được bảo hiểm”.
Quyền lợi được bảo hiểm (Insurable Interest) được hiểu là lợi ích hoặc quyền liên quan, gắn liền, phụ thuộc vào đối tượng được bảo hiểm có an toàn hay không.
Quyền lợi có thể được bảo hiểm tiếng anh là ” Insurable interest“.
Quyền lợi có thể được bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ: Insurable benefits in life insurance.
2. Quyền lợi có thể được bảo hiểm trong bảo hiểm nhân thọ:
Người tham gia bảo hiểm được hưởng bảo hiểm khi đối tượng được bảo hiểm gặp tổn thất. Hoặc có thể hiểu rằng có một mối quan hệ nhất định được pháp luật công nhận giữa người tham gia bảo hiểm và đối tượng được bảo hiểm.
Biểu hiện của mối quan hệ này thông qua quyền chiếm hữu, quyền sở hữu, quyền tài sản, quyền sử dụng, quyền và nghĩa vụ nuôi dưỡng, cấp dưỡng đối với đối tượng được bảo hiểm.
Lưu ý: Nếu tài sản được bảo hiểm thuộc về hai cá nhân khác nhau thì quyền sở hữu và quyền sử dụng lúc này sẽ khác phức tạp. Theo đó, chủ sở hữu và chủ sử dụng đều có quyền lợi được bảo hiểm. Nguyên tắc về quyền lợi có thể được bảo hiểm nhằm loại bỏ khả năng bảo hiểm cho tài sản của người khác, hoặc cố tình gây thiệt hại hoặc tổn thất để thu lợi từ một hợp đồng bảo hiểm. Áp dụng nguyên tắc quyền lợi được bảo hiểm thì với quyền lợi được bảo hiểm có thể là quyền lợi đã có hoặc sẽ có trong đối tượng bảo hiểm. Nguyên tắc được áp dụng cụ thể sau đây:
Thứ nhất, đối với bảo hiểm phi nhân thọ:
Trong bảo hiểm tài sản, người mua bảo hiểm và đối tượng bảo hiểm sẽ có mối liên hệ với nhau và được công nhận bởi luật pháp. Thứ nhất là quyền của chủ sở hữu, thứ hai là quyền và trách nhiệm trước tài sản đó. Lấy ví dụ: Khi một người mượn một đồ vật, người đó sẽ có quyền lợi bảo hiểm với đồ vật đó. Vì nếu chẳng may đồ vật đó bị mất, hỏng thì người đó sẽ phải chịu trách nhiệm thay thế, sửa chữa, đền bù hoặc khôi phục lại như cũ.
Trong bảo hiểm trách nhiệm dân sự: Quyền lợi được bảo hiểm sẽ phải căn cứ vào quy định của pháp luật về ràng buộc trách nhiệm dân sự.
Thứ hai, ối với bảo hiểm nhân thọ:
Trong bảo hiểm nhân thọ, quyền lợi được bảo hiểm có thể hiểu là mối quan hệ giữa bên mua bảo hiểm và người được bảo hiểm. Rủi ro xảy đến với người được bảo hiểm sẽ gây ra những tổn thất về mặt tài chính hoặc tinh thần cho bên mua bảo hiểm. Quyền lợi bảo hiểm của mọi cá nhân đối với tính mạng của chính mình là không giới hạn. Do đó họ có thể bảo hiểm tính mạng bản thân với bất cứ giá trị mong muốn nào. Yêu cầu duy nhất chính là đóng phí bảo hiểm đầy đủ.
Quyền lợi được bảo hiểm có thể tồn tại đối với người thân như cha/mẹ, vợ/chồng, con/cái, anh/chị/em của người được bảo hiểm. Hoặc đối với người có trách nhiệm nuôi dưỡng, người giám hộ hợp pháp của người đó. Nếu bên mua bảo hiểm là tổ chức thì quyền lợi được bảo hiểm tồn tại trong các trường hợp sau đây:
+ Một tổ chức mua bảo hiểm cho người lao động đang làm việc cho tổ chức đó.
+ Tổ chức tín dụng, ngân hàng mua bảo hiểm cho khách hàng đang vay tiền của tổ chức tín dụng, ngân hàng đó.
Để đảm bảo nguyên tắc quyền lợi được bảo hiểm được áp dụng hợp pháp thì công ty bảo hiểm cần phải có những bước kiểm tra nghiêm ngặt. Cần xác định rằng người tham gia bảo hiểm và đối tượng bảo hiểm có tồn tại quyền lợi được bảo hiểm theo nguyên tắc và quy định của hợp đồng bảo hiểm ký kết hay không.
3. Về thời điểm xác định bên mua bảo hiểm có quyền lợi có thể được bảo hiểm:
Tùy thuộc vào tính chất của hợp đồng BHNT nói riêng và bảo hiểm con người nói chung mà quyền lợi được bảo hiểm được coi là phải xác lập tại thời điểm nào. Theo quy định của khoản 1 Điều 22 Luật KDBH, hợp đồng bảo hiểm sẽ bị tuyên bố vô hiệu nếu tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm, bên mua bảo hiểm không có quyền lợi có thể được bảo hiểm. Chúng tôi cho rằng, bên mua bảo hiểm chỉ được mua bảo hiểm nếu chứng minh được quyền lợi có thể được bảo hiểm đang tồn tại tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm. Có nghĩa là, nếu bên mua bảo hiểm có khả năng dự báo về một quyền lợi có thể bị “tổn thất” trong tương lai thì họ hoàn toàn có quyền “đầu tư” để hạn chế những tổn thất như vậy có thể xảy ra. Ngược lại, nếu tại thời điểm xảy ra sự kiện bảo hiểm, bên mua bảo hiểm không có quyền lợi có thể được bảo hiểm thì coi như dự báo về tổn thất là sai. Do đó, bên bảo hiểm không phát sinh trách nhiệm bảo hiểm theo hợp đồng bảo hiểm. Vì vậy, quy định của pháp luật KDBH hiện hành bắt buộc người mua bảo hiểm phải có quyền lợi có thể được bảo hiểm tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm là không cần thiết, cản trở sự tham gia bảo hiểm của người có nhu cầu.
Theo quy định của điểm a khoản 1 Điều 23 Luật kinh doanh bảo hiểm 2000 sửa đổi bổ sung 2019 quy định, hợp đồng bảo hiểm sẽ chấm dứt hiệu lực nếu tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm bên mua bảo hiểm có quyền lợi có thể được bảo hiểm nhưng trong quá trình thực hiện, quyền lợi có thể được bảo hiểm đã không còn tồn tại
Tuy nhiên, pháp luật không quy định bên mua bảo hiểm phải chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm trong thời hạn bao lâu tính từ ngày quyền lợi có thể được bảo hiểm không tồn tại. Bởi vì, căn cứ theo điểm a khoản 1 Điều 23 Luật KDBH, hợp đồng sẽ tự động chấm dứt khi quyền lợi có thể được bảo hiểm không còn. Do đó, việc chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm cho người có quyền lợi có thể được bảo hiểm không còn giá trị. Nói cách khác là không có giới hạn thời gian tối đa để người mua bảo hiểm phải chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm, miễn sao việc chuyển nhượng hoàn thành trước khi sự kiện bảo hiểm xảy ra. Chúng tôi cho rằng, để bảo đảm quyền lợi của các các bên, cần phải quy định một khoản thời hạn tính từ khi quyền lợi bảo hiểm không còn, người mua bảo hiểm phải chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm cho người có quyền lợi có thể được bảo hiểm tiếp theo. Nếu hết thời hạn chuyển nhượng, người mua bảo hiểm không chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm cho người có quyền lợi có thể được bảo hiểm tiếp theo thì hợp đồng bảo hiểm mới chấm dứt.
