Theo Trang thông tin Sở Du lịch Thừa Thiên Huế, năm 1843, Hòa thượng Nhất Định đã từ bỏ chức vụ trong Hoàng cung, lui về ở ẩn để nuôi dưỡng mẹ già. Là người con có hiếu, tương truyền rằng, có lần mẹ già ốm yếu, lâm bệnh nặng, hằng ngày ông lo thuốc thang nhưng mãi vẫn không khỏi, nên phải bồi dưỡng thịt, cá để chóng lành.
Hằng ngày, ông phải chống gậy băng rừng, vượt qua 5km để mua thịt, cá… mang về cho mẹ già ăn. Người dân đồn đoán là hòa thượng nhưng lại ăn mặn, bỏ ngoài tai những lời nói ấy, ông vẫn tận tâm chăm sóc mẹ già.
Khi câu chuyện đến tai vua Tự Đức, một người cũng nổi tiếng hiếu thảo, nhà vua vô cùng cảm kích trước tấm lòng của hòa thượng Nhất Định và đã ban cho “Sắc tứ Từ Hiếu tự”. Trên tấm bia tại chùa Từ Hiếu còn ghi rõ “Từ là đức lớn của Phật, nếu không Từ thì lấy gì tiếp độ tứ sanh cứu giúp vạn loại; Hiếu là đầu hạnh của Phật, nếu không Hiếu thì lấy gì để đạt thông cõi nhiệm bao phủ đất trời”.
Đến năm 1848, sau khi thiền sư Nhất Định viên tịch, triều đình thấu hiểu lòng hiếu thảo, đức độ của vị sư này, nên cho người mở rộng và tu sửa Thảo Am thành chùa Từ Hiếu. Với câu chuyện cảm động, chùa Từ Hiếu đã trở thành một biểu tượng của chốn thiền môn về đạo hiếu trong suốt nhiều thế kỷ qua.
Cũng không biết từ bao giờ ngôi chùa cũng trở thành biểu tượng cho lòng hiếu thảo của con cái đối với những bậc sinh thành. Điều đó đã thấm sâu vào đời sống văn hóa của người dân nơi đây như một nét đẹp. Cứ mỗi dịp Vu lan về, các Phật tử lại đến chùa làm lễ và cài lên áo những đóa hoa màu hồng hoặc màu trắng để thể hiện tấm lòng hiếu thảo của mình.
Không chỉ gắn liền với câu chuyện cảm động về đạo hiếu, ngôi chùa là sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc cổ và khung cảnh thiên nhiên xứ Huế. Chùa nằm khuất mình giữa rừng thông tĩnh mịch, có khe nước uốn quanh, tạo nên phong cảnh hữu tình.
Lấy chữ “Khẩu” để xây thành, cấu trúc ngôi chùa theo kiểu ba căn hai chái, trước là điện thờ Phật, sau là Quảng Hiếu Đường, hai bên sân chùa có hai lầu bia để ghi lại lịch sử hình thành qua từng giai đoạn. Các góc mái của chùa và các bức phù điêu đều được chạm khắc, đắp và trang trí gốm sứ với những hoa văn rồng phượng, vừa mang nét giản dị, vừa mang dáng dấp của kiến trúc cung đình Huế.
Chùa Từ Hiếu đã trải qua các đợt trùng tu vào các năm 1885, 1894, 1962 và gần đây nhất là năm 2019. Ngoài yếu tố lịch sử, giá trị kiến trúc độc đáo, chùa Từ Hiếu còn nổi tiếng bởi nơi đây có lưu giữ phần mộ các quan thái giám triều Nguyễn.
