Chùa Cói thuộc phường Hội Hợp, thành phố Vĩnh Yên được xem là một ngôi chùa cổ với tổ hợp đầy đủ của một Phật đường gồm: Tam quan, chùa và tháp. Tam quan chùa Cói với kiến trúc gồm ba gian nhỏ, gọn, có hệ thống chịu lực chính là mười cột đá xanh nguyên khối được đẽo gọt công phu, có ba hàng chân cột, trong đó hai cột cái gian chính giữa sử dụng cột gỗ lim kéo dài vượt lên làm cột chung cho hai vì nóc theo lối kiến trúc kiểu chồng rường, thay cho hàng con rường dưới ngoài cùng là đầu bẩy gỗ đua ra đỡ lấy tàu mái, bốn góc mái là các đầu đao cong vút, uyển chuyển ẩn hiện trong vòm lá xanh hữu cảnh đa tình.
Trên hai cột đá gian chính giữa được vát phẳng một mặt, lần lượt có ghi lạc khoản, tuy qua năm tháng đã phai mờ nhưng quan sát kỹ còn nhận đọc được “Canh Tý, mạnh xuân, cát nhật”. Theo tư liệu của Bảo tàng Mỹ Thuật Việt Nam thì tam quan chùa Cói được xây dựng cùng với chùa Cói vào thế kỷ XIII.
Di tích chùa Cói là một tổ hợp đầy đủ của một Phật đường bao gồm: Tam quan, chùa và tháp.
Tam quan chùa Cói với kiến trúc gồm 3 gian nhỏ, gọn, có hệ thống chịu lực chính là 10 cột đá xanh nguyên khối được đẽo gọt công phu, đường kính 0,25m, cao 2,0m, có 3 hàng chân cột, trong đó 2 cột cái gian chính giữa sử dụng cột gỗ lim kéo dài vượt lên làm cột chung cho 2 vì nóc theo lối kiến trúc kiểu chồng rường, thay cho hàng con rường dưới ngoài cùng là đầu bẩy gỗ đua ra đỡ lấy tàu mái, 4 góc mái là các đầu đao cong vút, uyển chuyển ẩn hiện trong vòm lá xanh hữu cảnh đa tình.
Chùa Cói nguyên gốc không còn, nay chỉ còn 12 pho tượng cổ được lưu giữ tại ngôi chùa mới được xây dựng lại vào năm cuối thế kỷ XX, gồm: 3 pho tam thế Phật, bộ Di đà Tam Tôn ( A Di đà, Quan thế âm và Đại thế chí Bồ tát), tượng A Nan Đà Tôn Giả và Phật Tổ Thích Ca thuyết pháp, tất cả đều bằng gỗ, sơn son thếp vàng, phong cách điêu khắc tượng tròn cuối thế kỷ XVIII.
Cùng với ngôi chùa, tháp Cói có 7 tầng, cao 7,70m, thu dần từ đế lên đỉnh, cứ mỗi tầng thu rút 20cm cả mỗi cạnh vuông và chiều cao. Gạch xây tháp là loại gạch Bát Tràng xưa có bìa vuông, dày 3cm, các viên gạch ở 4 góc tháp đều được tạo vát lên làm cho cây Tháp có dáng cong thanh thoát nhẹ nhàng, vữa kết dính được chế từ vôi vỏ sò trộn mật mía – thân tháp được trát kín một lớp vữa bảo vệ.
Theo tương truyền thì tháp Cói được xây dựng khoảng giữa thế kỷ XVIII có liên quan tới sự kiện về cuộc khởi nghĩa của Quận Hẻo (Nguyễn Danh Phương 1740 – 1751). Truyền tích kể rằng chỉ qua một đêm, Nguyễn Danh Phương đã cho quân xây xong cây tháp và cả quán Tiên, nhằm gây thanh thế và thu phục nhân tâm chống lại triều đình Lê Trịnh. Qua hàng trăm năm, một màu rêu phong cổ kính bao trùm toàn bộ cây tháp càng tăng thêm sự gợi mở mong muốn tìm hiểu về một loại hình kiến trúc Phật giáo ở Vĩnh Phúc.
Cận cảnh nét kiến trúc chùa Việt trên đỉnh Ba Đèo
Chùa Cói cùng với tháp, tam quan và hệ thống tượng đã được công nhận là di tích cấp tỉnh theo Quyếtđịnh số 2882/QĐ-UB ngày 23/12/1996 của Ủy ban nhân dân tỉnh Vĩnh Phú. Theo Nghị quyết số 71/2019/NQ-HĐND ngày 23/10/2019 của Hội đồng nhân dân tỉnh Vĩnh Phúc quy định về cơ chế hỗ trợ đầu tư, tu bổ hệ thống di tích lịch sử – văn hóa được xếp hạng trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2021-2025, chùa (tháp) Cói được đầu tư tu bổ vào năm 2022. Việc tu bổ, tôn tạo cây tháp chùa Cói không chỉ nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng tôn giáo của nhân dân địa phương, mà còn góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa tiêu biểu của tỉnh Vĩnh Phúc, quảng bá thêm về một điểm đến tâm linh chứa đựng nhiều yếu tố về nghệ thuật kiến trúc cho du khách thập phương, cácnhà nghiên cứu trong và ngoài nước.
