Chùa Cầu là một cây cầu cổ nối hai phố Trần Phú và Nguyễn Thị Minh Khai, nằm ở phía tây nam khu phố cổ Hội An, TP Hội An, tỉnh Quảng Nam. Công trình bắc qua một con lạch nhỏ thông ra sông Hoài.
Cầu ban đầu được khởi dựng bởi các thương nhân người Nhật Bản vào khoảng giữa thế kỷ 16, nên còn có tên gọi là cầu Nhật Bản. Theo truyền thuyết, công trình là vật trấn yểm con Cù – một loài thuỷ quái có đầu ở Ấn Độ, mình ở Việt Nam và đuôi ở Nhật Bản; mỗi lần con Cù cựa quậy là gây ra lũ lụt, động đất ở những nơi này.
Trên thực tế, ngoài chức năng giao thông và tín ngưỡng, trước đây cây cầu là điểm hẹn và là nơi phân xử tranh chấp trong buôn bán ở thương cảng Hội An.
Năm 1653, ở sườn cầu phía bắc được dựng thêm phần chùa, làm cho mặt bằng công trình có hình chữ T; nên cây cầu được gọi là Chùa Cầu. Năm 1719, chúa Nguyễn Phúc Chu thăm Hội An, đặt tên cầu là “Lai Viễn Kiều”, với ý nghĩa là “Cầu đón khách phương xa”. Theo niên đại được ghi lại ở xà nóc và văn bia còn lại ở đầu cầu thì chiếc cầu đã được dựng lại vào năm 1817.
Chùa Cầu dài khoảng 18 m, rộng khoảng 3 m; có kiến trúc pha trộn của Nhật Bản, Trung Hoa và Việt Nam. Cấu trúc cầu theo mặt bằng gồm 3 phần chính là 2 phần đầu cầu và phần thân cầu ở giữa. Mỗi đầu cầu hai phía được xây gạch bao gồm 3 nhịp, phần cầu ở giữa có 5 nhịp đặt trên các trụ gạch cắm xuống nước. Tất cả hệ khung của công trình làm bằng gỗ, có 3 hệ mái tương ứng với 3 phần cầu.
Giữa cầu là lối vào Chùa. Gọi là Chùa nhưng thực tế ở đây không thờ Phật mà thờ thần Bắc Đế Trấn Vũ – một vị thần chuyên trị phong ba, lũ lụt, bảo hộ xứ sở, đem lại niềm vui và hạnh phúc cho con người theo tín ngưỡng Trung Hoa.
Bên trên lối vào gian thờ có tấm biển đề 3 chữ “Lai Viễn Kiều”. Dưới tấm biển có hai mắt cửa, một chi tiết kiến trúc đậm nét của Hội An.
Những hệ khung gỗ biến điệu theo hình dáng cong của cầu (ảnh). Ban đầu các khung gỗ được sơn son, song qua thời gian, nay đã bạc màu.
Chùa Cầu đã trải qua nhiều lần trùng tu, vào các năm 1817, 1865, 1915, 1986, nhiều nét kiến trúc Nhật Bản ban đầu đã mai một.
Trên một số vì kèo, hoành mái có chạm nổi chữ Hán. Ngoài ra trong Chùa Cầu còn lưu giữ được nhiều tấm bia đá ghi lại lịch sử của công trình và Hội An.
Mái công trình lợp ngói âm dương, với những chi tiết trang trí tinh xảo trên bờ nóc, bờ chảy. Đặc biệt là có những đồ gốm men lam được khảm trên mái.
Hai đầu cầu có đặt tượng tượng khỉ – linh hầu (phải) và chó – thiên cẩu (trái). Đây được coi là đôi linh vật canh giữ, trấn yểm Chùa Cầu, được thờ cúng trang trọng.
Không rõ xuất xứ của đôi linh vật này. Có giả thuyết cho rằng khỉ và chó thể hiện thời gian xây dựng cầu, trong khoảng từ năm con khỉ đến năm con chó.
Chùa Cầu thực sự là di sản kiến trúc – văn hóa có giá trị bậc nhất ở Hội An, được coi là biểu tượng, là linh hồn di sản cũng như điểm đến du lịch hấp dẫn.
Hiện tại, công trình đang bị xuống cấp bởi tác động của thời gian và thiên tai. UBND tỉnh Quảng Nam và TP Hội An đã lập dự án trùng tu công trình một cách tổng thể, dự kiến sẽ khởi công thực hiện trong thời gian tới.
